diksiyon dersi (3)

[BaNuCaN]

II- Ünsüzler

Ses yolunda bir engele uğrayan, biçimlenip boğumlanarak çıkan seslerdir. Bir ünlüyle birleşince okunurlar:

b,k,ş...

Dilimizde 21 ünsüz vardır:

b c ç d f g ğ h j k l m n p r s ş t v y z

Ünsüzlerin boğumlanma özellikleri açısından bölümlenişini şu çizelgede gösterebiliriz.






b-m-p: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar.

f-v: Alt dudağın üst dişlere, üst diş etlerine yaklaşmasıyla, dokunmasıyla çıkar.

ğ-l-y: Dil ortasının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar.

g-k: Örgenlerin sıkışıp yolu kapatmasıyla patlayarak çıkarlar.

h: Ses kirişlerinin birbirine çarpmasından doğar. Ayrıca ağızdan bir engele uğramadan çıkar.



Süreklilik: Ses yolu tümden kapanmaz. Sesler,

örgenlerin darlaştığı yerlerden sızarak çıkarlar.

Süreksizlik: Ses yolunun tümden kapanmasıyla patlayarak çıkarlar.

Bir ünsüzün sürekli olup olmadığını şöyle anlayabiliriz: Ünsüzün başına bir ünlü getirip söyleyelim. Ses uzayıp gidiyorsa sürekli, birden tıkanıp kesiliyorsa süreksizdir.

Asss. s uzuyor; süreklidir.

Ad d uzamıyor; ses yolu birden tıkanıyor; süreksizdir.

Ünsüzler kirişlerde perdelenirken titreyip titremediklerine göre de yumuşak ve sert ünsüzler diye adlandırılırlar. Yukarıdaki çizelgede gösterilen yumuşak ve sert ünsüzler arasındaki farkı boğumlanma yerlerinde çıkaklardan biçimlenirken çıkardıkları gürültüleri sezmek için şu yapılır:

Kulaklarımızı parmaklarımızla iyice tıkadıktan sonra, her

harfin başına bir ünlü getirelim ve ağız boşluğundaki seslerine dikkat edelim. Sert ünsüzlerin sesleri daha tok, daha gürültülü çıkacaktır:

İç, ad, ok, em, at, az, iş, al...

Ünsüzlerle ilgili bazı kurallar:

b-c-d-g: Bu sesler sözcük sonlarında bulunmaz:

Ağaç, dört, kitap, Ahmet, çeşit...

Yalnız, kimi sesteş sözcüklerdeki ayrılıkların yazımda da gösterilmesi gibi nedenlerden ötürü bu durumda olan Türkçe ve yabancı sözcükler kurala aykırıdır.

Ad: isim, at : hayvan

Yed(mek): yedeğinde götürmek, yet(mek): kifayet etmek.

Yad: yabancı, yat(mak): fiil kökü

Hac, haç

Sac, saç

had (sınır), hat (çizgi)

Bu istisnanın sesteşleri bulunmayan Örnekler de vardır:

Rab, ab (su). Şad (sevinçli)...

g ile biten birkaç yabancı kökenli sözcük de kural dışıdır:

Miting, Sosyolog, Türkolog



Ünsüz benzeşmesi

b-c-d-g harflerinin sözcük sonlarında olmadığını gördük. Yine hu harfler, sert harflerden (ç f h k p s s t) sonra da bulunmaz.

Yanlış Doğru

Kesgin (bıçak) Keskin

Kaçdı Kaçtı

Kitapcı Kitapçı

Hafifce Hafifçe

Karabük‘den Karabük'ten

Muş'dan Muş'tan

Buluşacakdık Buluşacaktık

1924'de 1924'te

Şu durumlarda ünsüzlerin benzeşmesi aranmaz:

Dilimize yabancı dillerden gelmiş sözcüklerin gövdelerinde:

Mahcup, işgal, ikbal'...

Bileşik sözcüklerde:

Üçgen, gökdelen, akciğer...

Türkçede "b"den önce "n" gelmez, "n" gibi söylenenler de

"m" ile yazılır:

Ambar, tembel, perşembe, kambur...

Bileşik sözcüklerin ve yer adlarının yazılışlarında buna uyulmaz:

İstanbul, Safranbolu... Sonbahar, onbaşı...

ç-k-p-t ünsüzleri sözcük sonlarında ünlüyle başlayan bir ek alırlarsa yumuşarlar. Buna göre;

ç-c olur: Ağaç-ağacı, demeç-demeci... k-ğ olur: Yaprak-yaprağı, toprak-toprağa... p-b olur: Kitap-kitabı, dolap-dolaba... t-d olur: Dört-dördü-söğüt-söğüde...

Kural dışı olanlar:

Tek heceli kimi sözcükler:

üç-üçü, maç-maçı, koç-koçu, sap-sapı...

Kimi yabancı sözcükler:

Cumhuriyet-Cumhuriyeti, hukuk-hukuku, millet-millete... Sözcük

sonlarında bulunan yapı ve çatı eki-(t)'ler:

Taşıt-ı, yapıt-a, konut-a... Büyüt-ür, uyut-ur, fırlat-acak...

Harflerle İlgili Bazı Özellikler

-Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu tür sözcükler yabancı dillerden gelmiştir:

Saat, şiir, şair, daire,..

-Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz harf bulunmaz. Bulunanlar ise yabancı kökenli sözcüklerdir:

Millet, iddia, hürriyet, şiddet...

-Türkçe sözcüklerin İlk heceleri iki ünsüzle başlamaz: Tren, spor, tramvay... gibi sözcükler yabancı kökenlidir,

Bu şekilde art arda iki ünsüzün söylenmesi güç olduğundan, yazıma geçmeyen ama söyleyişte gündeme gelen ses artmaları olur.

Yazılış Söyleyiş

Tren Tiren

Spor Sıpor

Tramvay Tıramvay

Bazen ses artmaları art arda iki ünlüsü olan sözcüklerde de olur:

Yazılış Söyleniş

Puan Puvan

Aut Avut

Tual Tuval



"Ğ“ nin okunuşu:

Hiçbir sözcüğün başında ve tek heceliler dışında sonunda bulunmayan bu ünsüzün söylenişi de farklılık gösterir.

İnce düz ünlülerden sonra gelenler "y'"ye dönüşmek eğilimindedir:

Eğlenmek, eğreti, eğilim, değirmen...

"O, Ö" ünlülerinden sonra gelenlerin bir kısmı "V"'ye dönüşür: Övünmek, dövmek, ovmak.

Bazen öncül ünlünün içinde erir ve onu uzatır gibi olur: Yağış, doğum, doğru, ağa...

ÜNLÜ VE ÜNSÜZLERLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR

Konuşma aygıtımızın işleklik kazanması için aşağıdaki, bir cümle düzeninde sıralanan sözcükleri olağan bir sesi, her gün belirli sürelerde, olumlu sonuçlar alıncaya dek okumayı sürdürelim.

ÜNLÜLER

a: Adalardan Adana'ya apar topar Ahalatlı aptal Ahmet'in aparılması akşam akşam bizi üzdü.

ı: Iğıl ığıl akan Iğdır'ın ılıman ırmağının

kıyısına ıkına sıkına oturduk.



o: Otlukbeli'nden Okmeydanı'na, Okmeydanı'ndan

Oğuzeli'ne Orhangazili Orhan'la otomobil

Osman otostop yaptılar.



u: Ulubatlı uyducu uyurgezer Ulvi'yle Uluborlulu

uyuşuk Ulaş, Urfa'da uzun uzun tartıştılar.



e: Ermenekli elektrikçi Ekrem, eğer Ege'nin en

eğlenceli yerinde entelektüel geçinirse,

Eleşkirtli Eşref Emin Emmi de bunu eleştirir.

i: İnim inim inleyen işportacıların

işliklerini ibrişimli İplikle İpil ipil

istifleyen İzmirli İshak'ın iş

yerinde toplandık.



Ö: Özüne özgü özverili öğretmen Özgür,

ökseotugilleri, Ödemişli Özdemir, Özbekli

Özkan, Ömürlü Ömer'den oluşan

öğrencilerine örneklerle öksüre öksüre anlattı.



ü: Ürgüplü ünlü üzümcü Üzeyir, üzüm üzüm

üzülüp süzüm süzüm süzülerek üzümlerini

ünleye ünleye Ünyelilere sattı.

Dudak ünsüzleri (f p m v b)

f: Fitne fesat fasa fisocu Fatsalı Ferhunde,

feylesof favorili Fikret'i, fındıkçı Fikriye'yi,

fedâkâr fedai Fahri’yi fellik fellik arıyordu.



p: Pülümür'ün pimpirikli pompacısı palabıyık

Pervin'e pes dedi.



m: Marmara ‘daki Manisalı mermerciler, manifatura,

marmelat, mikser, muşamba, musluk, motivasyon,

mit, müessese hakkında mecazen tartıştılar



v: Vesveseli, vıdı vıdıcı ve vırvırcı Vicdan, Vefalı,

vatansever, vakur Vanlı Veli'yi vapurda voltalarken

vurdu.

b: Balıkesirli babacan berber Bekir Bey, büyük büyük bavulları, bidonları alıp çevreye bön bön bakarak bodruma indi.

Diş ünsüzleri (s ş ç t j l n r z c d)



s: Salahiyetli sosyolog Sarı Serap, sizi

salonunda sibernetik, siyaset, sofizm,

sosyalizasyon, sembolizm söyleşisine

çağırdı.



ş: Şavşatlı şipşakçı Şakir, Şişhane'de "Şiş şişeyi

şişlemiş, şişe keşişe şiş demiş." dedi.



s-ş: Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi

ortasındaki boş su şişesi.



Paşa tası ile beş tas kayısı hoşafı.

s-t-z: Tasasız, suratsız Samet, titiz, tıknaz teyzesine zerzevatçıdan bir sepet sebze götürdü.



s-ş-z: Sivrihisarlı, sazsız sözsüz, sıhhatsiz sihirbaz, sineksiz bir yaz köşesi seçip şu şovu yaparken, işsiz, sezişi güçsüz Şemsi serzenişsizce susuyordu.



t: Ter ter tepinip tir tir titreyen Tokatlı talihli Tahir, Turhallı tombul Turgut'u tıpış tıpış yürüttü.



ç: Çapakçurlu çöpçatan çakmakçıya, Çatalcalı

çatlak çivitçi "İç ettiğin çatal bıçakları

çabucak çıkar." demiş.

j: Jambon-jelatin, jet,jant, jeton, jarse,

jartiyer satan jurnalci Jale'ye müjde verdiler.



l: Lüleburgazlı langur Lungur Lemi, Leylâ'nın

likör, leblebi ikramından sonra, "Lalelim

Laleli'de lale satar" şiirini okumuş.



n: Nallıhanlı namlı Nuri, naneruhu, narenciye, nalın,

nergis satıp nezaket, nemelâzımcılık, nüans,

nispet, nötron, nükte, nostalji üzerine nutuk çekmiş.

r: Refahiyeli Resul, Rizeli Rıza'ya rıhtımda rastlayınca

"Rokoko, riziko, ruhülkudüs, rönesans, revnak,

roman,radyum, rom nedir?" diye sormuş.

z: Zalim, zevzek, züğürt, züppe, zırtabozç ve

zirzop Zibidi Zekâi, Zileli Zülküfü ziyafette

zilzurna edip zıvanadan çıkarmış.



c: Cumaları cilacı cebecilli Cüce Cenani, ciltçi Cingöz

Cemal, Cibali'den İnce Cumali cicili bicili cumbalı

evlerinden çıkarlar cemaatle camiye giderler.



d: Darendeli domdom dayımın debdebeli, dediğim

dedikçi, düşüncesiz, dırdırcı dedesi, şu

dârıdünyaya doymadan darülacezede öldü.

Damak ünsüzleri (k ğ y g)

k(e): Bîr tarlaya kemeken ekmişler. İki kürkü yırtık, kel, kör kirpi dadanmış; biri erkek kürkü yırtık, kel, kör kirpi, öteki dişi kürkü yırtık, kel, kör kirpi. Kürkü yırtık, erkek kel, kör kirpinin yırtık kürkünü, kürkü yırtık, dişi kel, kör, kirpinin yırtık kürküne eklemişler.



k(a): Kadırgalı kabadayı Kasım, Kuzguncuk'ta Kırıkkaleliler kahvesinde kalamarla kâfuru satarken, Kabataşlı kadirbilmez kapkaççı kozmonot Kaya'ya kalemini kaptırmış.



k(i-u): Kilisli kinci kilitçi, kiralık kilere kilit vurmuş ki kucak kucak kişnişli kuş üzümünü, Kula'nın kumlu kumlu kuş kirazını kimse yemesin.

k(ı-ü): Kıkır kıkır kıkırdayan Kırımlı kız, küçümen küfeci külhaniyle Kütük Kürşat'ı küngün üstüne küttedek devirdi.



k(o-ö): Kazablanka'da kal, kokorozlana kokorozlana kokainmanlara bak, sonra da "Kok, kök, kokoreç, kokarca, kot, körkendil, köknar, köçekçe nedir?" diye meraklan.

g: Güneyli gitarist girgin Galip, galeyana gelmiş., Gaziantep'i, Gölköy'ü, Gümüşhane'yi, Giresun'u, Görele'yi haritada göstermiş.



y: Yavuzelili yalancı, yaramaz, yobaz Yahya, yaylanın yusyumru yumurtalarını, yoğurtçunun yoğurduna yahut yeni yiyintilere yeğleyip midesine yuvarlamış.

Gırtlak Ünsüzü(h)

h: Hahamhanede hahambaşı, Hollandalı Helga'ya "Hah tamam! Haydi 'hoh de!" derken heyecanlanan haham homur homur homurdanıyormuş.



Konuşma aygıtınızın daha çok işleklik kazanması İçin aşağıdaki alıştırmaları da yapmanızı yararlı buluyoruz.



b-p-d-t: Depo dibinde bitli Sedat, dar derede tatlı duttan dürülü pide yutup pösteki dide dide dört ayda dört türlü derde tutuldu.



b-p: Perpele berberi bastıbacak Bedri ile beraber Bolu barına parasız giden bu paytak budala, babası topal

Bedir'den biberli bir papara yedi.

t-ç-s: Üstü üç taşlı saplı üç tunç taşı çaldıran mı çabuk çıldırır, yoksa iç içe yüz ton saç kaplı çanı kaldıran mı çabuk çıldırır?



t-k: Al bu takatukaları takatukacıya takatukalatmaya götür. Takatukacı takatukaları "Takatukalamam." derse, takatukacıdan takatukaları takatukalatmadan al gel.



İ-d-n: El âlem bir ala dana aldı ala danalandı da biz bir ala dana alıp ala danalanamadık.



b-m-ş: İbiş'le Memiş mahkemeye gitmiş, mahkemeleşmiş mi mahkemeleşmemiş mi?

b-s-z: Sizin damda var beş boz başlı beş boz ördek, bizim damda var beş boz başlı beş boz ördek. Sizin damdaki beş boz başlı beş boz ördek, bizim damdaki beş boz başlı beş boz ördeğe "Siz de bizcileyin beş boz başlı beş boz ördek misiniz?" demiş.



k-r: Kırk küp kırkının da kulpu kırık kırk kara küp.



k-r-d: A be kuru dayı, ne kuru sarı darı bu darı a be kuru dayı.

d-I-t-r-k: Şu karşıda bir dal, dalda bir kartal; dal sarkar, kartal kalkar, kartal kalkar, dal sarkar. Dal kalkar, kartal sarkar, kantar tartar.



s-k: Bu yoğurdu sarmısaklasak da mı saklasak, sarmısaklamasak da mı saklasak?



m-y-l: Bu yoğurdu mayalamalı da mı saklamalı, mayalamamalı da mı saklamalı?



d-p-k: Değirmene girdi köpek, değirmenci çaldı kötek; hem kepek yedi köpek, hem kötek yedi köpek.