diksiyon dersi (2)

[BaNuCaN]

Herhangi bir konuda fazla bilgili olmak , uzmanlaşmış olmak ya da kültürlü , görgülü ve deneyimli olmak tek sorunumuz olmamalı.Çünkü bunları dışa yansıtmadıktan , düşünceleri derli toplu bir şekilde sıraya koyup sözle ya da yazıyla anlatamadıktan sonra güçlük ortadadır.Bunun için de dilin kuralları ve yapısı iyi bilinmelidir.Bu bağlamda dilimizi tanımaya çalışalım.


Ses Bilgisi İyi Bilinmelidir


Ses Bilgisi , seslerin amaca uygun olarak söyleniş ve yazışlarını , vurgu ve tonlamayı anlatan bilgilerin tümüdür.
Türkçe’nin Ses Özellikleri
Türkçe’nin ses dizgesini 29 harf oluşturur.Bu 29 ses çıkışlarına göre ikiye ayrılır.
Ünlüler
Türkçede ünlüler sekiz tanedir:a e ı i o ö u ü
Ünlüler birer “ses”tir.Ses yolunda bir engele uğramadan çıkarlar ve tek başlarına okunup hece olurlar.

Ünlülerin Bölümlenmesi
Ünlüler şöyle bölümlenirler:
1-Söylenirken dilin durumuna ve sesin çıkış özelliğine göre
Kalın ünlüler : a ı o u
İnce ünlüler : e i ö ü
2-Alt çenenin durumuna göre :
Geniş ünlüler : a e o ö
Dar ünlüler : ı i u ü

3-Dudakların durumuna göre:
Düz ünlüler : a e ı i
Yuvarlak ünlüler : o ö u ü
Ünlülerin bölümlerini şu çizelgede göstermek mümkün:




















Ünlü Uyumları
Büyük Ünlü Uyumu


Türkçeyi başka dillerden ayıran bu temel özellik aynı zamanda dilimizin temel niteliklerinden en güçlü olanıdır.
Bu kural son derece kolaydır.
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü yer almışsa , ondan sonra gelen bütün hecelerin de kalın , ince bir ünlü yer almışsa sonraki hecelerin de ince ünlülerle sürüp gitmesi gerekir.Örneğin :
Gündüz , yarın , çiçekler , görmez misiniz?...

Türkçe sözcüklerden sonra gelen ünlüler öncekilere uyarlar.Ancak;
Kalem,televizyon,insan,müsaade,aile,kitap…v.b.dili mize yabancı dillerden geldikleri için bu kurala aykırıdırlar.
Anne, kardeş, elma, şişman, hadi... gibi sözcükler de Türkçe oldukları halde kimi nedenlerden ötürü incelmişlerdir ve büyük ünlü uyumuna aykırıdırlar.
Türkçede ekler, sözcüklerin son hecelerine uyarlar.
Örneğin:
Okullar, öğrenciler, okurdu, gelirdi, okumuş, gelmiş... gibi.Ancak;
Görüyor, geliyor, okurken, akşamki, sabahleyin, yeşilimtrak... örneklerindeki -yor, -ki, -ken, -leyin, (i)mtırak ekleri büyük ünlü uyumuna aykırıdır.

Küçük Ünlü Uyumu
Ünlülerin düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımlarından oluşan uygunluğudur.
a) Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a e ı i )’den sonra düz ünlüler gelir. Başka bir ifadeyle düz ünlüler (a e ı i)'den sonra yuvarlak ünlüler (o ö u ü) gelmez. Örneğin:
Yalnız, bunların, ekinin, avcılar...
Ayrı yazılan "de" bağlacı ile,"mi?" soru eki de öncül sözcüklere uyarlar.
NOT: Kimi ünsüzlerin etkisiyle bu kurala aykırı birkaç örnek ortaya çıkmıştır. Çamur, yağmur, kavurmak,avuç... gibi.

b) Türkçe bir sözcükte yuvarlak ünlüden sonra gelen
hecenin ünlüsü, ya dar yuvarlak ya da geniş düz olur.
Örneğin: Çoktan, öğretmen, üzümler, ordular... gibi. Horoz, ümit, doktor, alkol,,, gibi yabancı kökenli sözcükler küçük ünlü uyumuna aykırıdır.
NOT: "-ki" ekinin büyük ünlü uyumuna aykırı olduğunu gördük. Ne var ki, son hecesinin ünlüsü "ü" olan sözcüklerde küçük ünlü uyumuna göre değişir.
Dünkü, Gönül'ünkü. öbürkü... gibi.
Bileşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz. Bileşik sözcüğü oluşturan her sözcük kendi ses bağımsızlığını korur:
Akdeniz, hanımeli, binbaşı, yeşilırmak...


Kısa ve Uzun Ünlüler
Uzunluk ve kısalık bakımından ünlüler iki çeşittir.
Okullar, gelecektir, yazıyordu, bilecekmiş,,. sözcüklerinin hecelerini söylerken hiçbirini daha fazla çekerek uzatmıyoruz. Ama kafiye, daire, maden, suret... sözcüklerinin birinci heceleri uzatılarak söylenir. Yine terazi, tersane, hikâye, adalet... sözcüklerinin de ikinci heceleri uzatılır. İstiklal, askerî sözcüklerinin de üçüncü heceleri uzatılır. Bu şekilde uzatılarak söylenen hecelerin ünlüleri uzun, ötekiler kısadır.
İçinde uzun hece bulunan sözcükler yabancı dillerden gelmedir. Türkçe sözcüklerde, genel olarak,
uzun hece yoktur.

Geniş Ünlü Daralması
Fiil kök veya gövdelerine, "yor" eki gelince kök ya da gövdelerin sonundaki "a - e" geniş ünlüleri darlaşarak "ı - i" olur:
Kayna-kaynıyor, bekle-bekliyor, başla-başlıyor
Darlaşan bu ünlüler iki yuvarlak ünlü (o ö u ü) arasına gelirse, "u - ü" olur:
yokla-yokluyor, kokla-kokluyor, gürle-gürlüyor...
Bunların dışında "y'"nin darlaştırma etkisi yazıda gösterilmez.

Yalnız konuşmada darlaşan ünlüler:
-e, -en, -ecek, -erek gibi eylem ve eylemsi türeten ekler ünlülerle biten gövdelere ulandığında, Türkçede İki ünlü yan yana gelmeyeceği için, aralarına "y" kaynaştırma harfi girer. Bu harf kendinden önceki ünlüyü konuşmada darlaştırır:
kokluya kokluya, bekliyen, arıyacak, dinliyerek...
"-ebilmek, edurmak..."la kurularak bitişik yazılan yeterlik ile sürerlik fiillerinin gövdelerine gelen "y" kaynaştırma harfi de
kendinden önce gelen geniş ünlüleri
konuşmada darlaştırır:
Anlıyabilme, bekliyedur...

Şimdiki zaman kiplerinden başka yerlerde yazıya geçirilmeyen "y”nin bu darlaştırma durumu söyleyiş ile yazılış arasında bir ayrılık ortaya çıkarır. Görelim:

Sözcüğün aslı Yazılışı Söylenişi okunuşu
Kayna-y-acak kaynayacak kaynıyacak
Gel-me-y-erek gelmeyerek gelmiyerek
Anla-y-an anlayan anlıyan
Salla-y-abilmek sallayabilmek sallıyabilmek
Başla-y-adurun başlayadurun başlıyadurun

Demek ve yemek fiillerinden bu eklerle türeyen sözcüklerde "y“nin darlaştırma etkisi yazıda da geçerlidir.
Sözcüğün aslı Yazılışı Söylenişi – okunuş
Ye-y-ecek yiyecek yiyecek

Ye-y-ebİlmek yiyebilmek yiyebilmek
De-y-ememiş diyememiş diyememiş
Kimi durumlarda "y'"nin darlaştırma işlevi konuşmalarda da
pek sezilmez.Örneğin:
Emir kiplerinde:
Aramayın, söyleyiniz, konuşmayınız...
idi, İmiş, İse ek fiilleriyle olan birleşmelerde:
Gelseydi, göreymiş...
ile edat ya da bağlacıyla birleşmede:
Arabayla, babayla, masayla...
-ici ekiyle fiil tabanlarından türemiş sıfatlarda:
söyleyici, dinleyici, koklayıcı...
Ad çekimlerinde:
Masaya, tahtaya, sıraya...


A ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMA:
Aç at yol almaz, aç it av almaz.
Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar.
Sular çağlar, buzağı ağlar; bu sevdalar yürek dağlar.
hakim hakem, yarın yarın rakiplerimizle demokrasi ve laiklik dersine devam edecek.
Nâlân nâhoş nânesiyle gâh rüzgâra gâh lâleye nâneler verdi.
Cahit'in kâsesine Nâdir'in kâtibi kâğıt koydu.
Zarif Halit, zamkçı zavallı Sait'e, Hakkâri'de zalimlik etti.

E ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Ekmeği ekmekçiye ver, bir ekmek de üste ver.
Erkek mekteplerinde elemeler gelecek sene beşer derstenmiş.
Mermerciler, berbere erken geldiler.
Zengin Erdem, sendikada eldiven, elbise, mendil ve şemsiyenin önemli olduğuna değinecek.
Beni en beğenen hep benim, beni en beğenen kendi kendimim.
Gece penceredeki benekli tekir kedi, tenceredeki etini kendi kendine yedi.
Kenya Büyükelçiliği, genç hakemlere renkli kalem verdi.
Hem Cem, hem Cem, hem de Emre mühendistir.
Eğer eğitim eğitsel nitelik taşımıyorsa eğitmen eşref ne etsin?

I ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Ilgazlı Işık, ılıcalarda ıslıkla ısına ısına ılık ıhlamur ısıttı.
Irgat, Kızılırmak Irmağı'nda ıslak ıvır zıvırını ısıta ısıta ısındı.
Yığınaklara çığ gibi sığınaklar yığıldı.
Iğdır'ın ığıl ığıl akan ılıman ırmağını Kırgızlara anlattı.
Yakındaki kaplıcada sığırcıklar çatılara yığılmış.
Bıyıklı bıkkın pısırık, ılık ırmağın akışını ırgatlara anlattı.

İ ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
İş ister, işten kaçar.
İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
İbrik ve irmik imal eden incirlili iblis İbiş'in ilikleri iyice inceldi.
İpeği imal eden imparator, İsmail'i izledi.
İçişleri Bakanı, ivedilikle istifasını ileteceğine yemin etti.

O ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Olmaz olmaz deme, olmayacak dediğin oluyor.
Oruçlu oduncu oluklu okunu oflaya oflaya orduya doğrulttu.
Lôndra yolundaki lôş evde nohut noksan lôkmadır.
Âlkôlik lôrt, lôkantanın lôcasında lôkumları lôkma lôkma yuttu.
Psikolôg, Türkolôg, Etimolôg ve Antropolôglar meteorolôji tahmininden dolayı Hôllânda'da toplandı.
Doğramacı, oğlu doğduğu zaman doğru yoğurtçuya koşmuş.

Ö ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Öküz ölür gönü kalır, yiğit ölür ünü kalır.
Önce öfkeyle öttüğünden Ökkeş'i görmedi.
Öğretmen öğleyin öğrencilere dört öğeden oluşan öğütleri söylemiş.
Öğretmen, özer öğretimde örnek çalışmalara destek oldu.
Ödemişli ödlek Ömer, öksürüklü Özdemir'in öküzüyle ördeğini öldürmüş.

U ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Uyku uyku getirir, uyku dert bitirir.
Umdum umdum, geri yumdum.
Hükûmet, hukuka aykırı hareket eden mahkûmları sükûnete davet etti.
Uluborlulu Ufuk, utangaç Ulaş'la uğraşmaktan usandı.
Uzun burunlu umutsuz kulun mumunu, mumsuz kuytudan ateşlediler.

Ü ÜNLÜSÜYLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR:
Üzüm üzüme baka baka kararır.
Ülker, üzüntüsünden üzüm üzüm üzüldü.
Ürgüplü Hüseyin, üzüm üzüm üzülen, süzüm süzüm süzülen üzümcüye üzüldü.
Üzüntüden üşüdüğünün ürediğini, ürpererek ünlü ünlenmesiyle ünledi.