Stephan Kinzer ve 'Şah'ın Bütün Adamları'
 

Komşumuz olmasına rağmen pekçoğumuz İran'da neler olup bittiğini biliyor sayılmayız. Bugün pek çok kişi Rıza Pehlevi'yi, 1979'daki Devrim'i, Amerika'lıların rehin alınmalarını bilir ama İran'ı bu noktaya getiren olaylar hakkında çok bilgi sahibi değiliz. İşte Kinzer bize bu tarihi ilginç ve akıcı bir uslupla anlatıyor. Kitabın sonunda da yine çok ilginç bir analiz yer alıyor.



Kısaca özetlersek kitap; 1900 öncesi İran tahtındakiTürk kökenli Kaçar Hanedanıdönemi ile başlıyor. Bu dönemde İran pek çok imtiyazı satıyor. Tabi ki bunların en önemlisi petrol imtiyazı. Nitekim, İngilizler Abadan'da bir rafineri kuruyorlar. 1920'lerde tahta Pehlevi Hanedanı hakim oluyor. En son Şah Rıza Pehlevi'nin babası olan Rıza Şah zamanında İngilizler petrolistediklerigibi çıkartıyorlar ve kullanıyorlar. Bu dönem ortaya çıkan kişiler susturuluyor. Ta ki son şah tahta çıkana dek.



Son şah Rıza Pehlevi'nin tahta çıkmasıyla birlikte, sahneye Musaddık da çıkıyor. Halkının çok sevdiği, kişiliği kuvvetli Musaddık Başbakanlığı elde ediyor ve günümüzde British Petrol (BP) adını alan Anglo-Persian Petrol şirketini görüşmelere çağrıyor. O zamana kadar İran hükümetine % 16 gibi bir pay veren İngilizler bu durumdan hoşlanmıyorlar.



Bundan sonrasında İngilizlerin burnu büyük koloniyel yaklaşımları olayları çığrından çıkarıyor. İngilizler İran'dan kovuluyor. Şirket millileştiriliyor. Aynı dönemde kendi ülkelerindeki şirketlerin bazılarını millileştiren İngilizler, İran'lıların bu yaklaşımını kabul edilemez bularak ABD'ye başvuruyorlar. Anlatılanlara göre BaşkanTruman İran'ın işlerine karışılmasını uygun bulmuyor. Ancak kısa bir süre sonra seçimler yapılıyor. Trumanbaşkanlığa adaylığını yenidenkoymuyor. Yerine Eisenhower geçiyor. O da Truman ile benzer bir görüşte olmasına karşın, kısa bir süre sonra ikna ediliyor ve böylece CIA'in sonucunda büyük prestij kazanacağı, ilk hükümet devirme operasyonu başlıyor.



Ağustos 1953'de Musaddık'ın devrilerek, İran Şahı Pehlevi'nin ülkesine döndüğdarbe konusunda Kinzer "Başkan Truman İran krizine yanlış bir müdahelenin bütün dünya için bir felaket olacağını öngörmüştü. Onun Tahran Büyükelçisi olan Henry Grady de bir darbenin "son derece budalaca olacağı ve İran'ı bir parçalanma durumuna getireceği" uyarısında bulunmuştu.1953 yılından çeyrek asır sonra bu sözleri okuyan birisi onların ne kadar yanıldıklarını düşünür. Ama tarih ilerledikçe onların ve onlar gibi düşünenlerin haklı olduklarını teslim eder" diyor.



Kitapta Musaddık'ın devrilmesi ile ilgili olarak "Tarihin akışını değiştiren bir dizi faktör vardır, sebebleri ve sonuçları hakkında kesin bir hüküm vermek tehlikeli olur. Bununla birlikte İran'daki 1953 darbesinin hiç de arzu edilmeyen birtakım gelişmelere yol açtığını da pek az insan inkar edebilir" denilerek, bu darbenin önce şah Muhammed Rıza'ya diktatörlük şansı verdiğini ama ondan sonraki yıllarda Şah'ın baskıcı yönetiminin 1979'daki islamcı köktencilerin yönettiğidevrime veİran'lıların Amerikan Konsolosluğunu basarak rehin aldıkları 52 Amerika'lıyı 1,5 yıl süreyle tutmalarına yol açtığı anlatılıyor.



Kitaptaki diğer iki ilginç analizden birtanesi"Amerika'lılarca barbarlık olarak görülen rehin olayına neden olarak, 1953'deki darbeninAmerikan Büyükelçiliği kanalıyla yönetilmesinden korkan İran'lıların Büyükelçiliği bastıkları" şeklinde bir ifade kullanmaları.



Diğerinde ise "İran'da 1980'lerin başında iktidarı tamamen ele geçiren kökten dincilerin, sadece kendi ülkelerinde bir tür dinci faşist yönetim sergilemekle kalmayıp, ülkelerini diğer ülkelere terör ihraç eden bir merkez haline getirdiler." deniliyor.



Kitapta pekçok ilginç olay ve analiz var. Ortadoğu'daki ülkelerin tarihsel geçmişini anlamak açısından önemli bir kitap. Okunmasını mutlaka tavsiye ederim.



İletişim Yayınlarından çıkan kitap 295 sayfa ve 13.700.000 TL.







Kaynak:Kadınvizyon