[Işıldayan Safir]

İHLAL EDİLEMEYECEK BAZI KURALLAR VARDIR

İnsanların davranışını ve kurallarının etkilerini inceledikçe, sürekli dikkatimi çeken bir dinamiğe de ilgi duymaya başladım. O da, insanların asla ihlâl etmeyeceği kurallarla, sürekli ihlâledip durdukları kurallardı. Her seferinde kendilerini kötü hisseder, ama yine de yaparlardı. Neydi buradaki fark?

Biraz araştırma yaptıktan sonra, durum açıklığa kavuştu. Tıpkı değerlerimiz için olduğu gibi, kurallarımız için de bir hiyerarşik sıralamamız var. Bazı kuralları ihlâl etmek bize öyle çok acı verir ki, böyle bir şeyi aklımızdan bile geçirmeyiz. Ya da çok seyrek ihlâl ederiz. Ben bunlara eşik kuralları diyorum. Örneğin size, "Hiç yapmayacağın şey nedir?" diye sorsam, vereceğiniz cevap bir eşik kuralıdır. Asla ihlâl etmeyeceğiniz bir kuraldır. Neden? Çünkü ona çok fazla acı bağlamışsınızdır. Bunun tersine, bazı kuralları da ihlâl etmeyi istemeyiz.

Ben bunlara da kişisel standartlar diyorum. İhlâl edersek kendimizi iyi hissetmeyiz, ama çeşitli nedenlerle onları kısa vadeli olarak ihlâl etmeyi kabul de edebiliriz. Bazı şeyleri ille yapmamız şarttır, bazılarını her zaman yapmamız şarttır. Şart ya da asla kelimeleri eşik kuralları için kullanılır. Kişisel standart kuralları için ise meli/mah kullanılmaktadır. İşte bunlar bir araya gelerek bizim hayatımızı yapılandırırlar.

Çok fazla şart kuralı hayatı yaşanmaz kılabilir. Bir zamanlar bir program görmüştüm, dörder kişilik yirmi aile vardı. Anne babalara, "Akıl sağlığınızı koruma yolunda öğrendiğiniz en önemli şey nedir?" diye sorulduğunda, sürekli tekrarlanan cevap, "Çok fazla kural koymayın," sözüydü. Ortalıkta bu kadar çok insan olur, hepsinin de farklı kişilikleri olursa, fazla kural koymak sizi deli eder. Ortalamalar kanununa göre kurallarınız sürekli ihlâl edilecek, siz de sürekli stres içinde olacaksınız her şeye tepki göstereceksiniz. Bu tür stres sizi de, çevrenizdekileri de etkiler. Günümüzde toplumumuzun kadınlar için koyduğu kurallara bakın. Bunun bir adı bile var: "Süper Kadın Sendromu".

Görünüşe göre her şeyi kadınlar yapıyor ve üstelik kusursuz yapıyorlar. Kocalarına, çocuklarına, ana-babalarına, arkadaşlarına baktıkları bir yana, vücutları da kusursuz olmak zorunda, üstelik dünyayı da onlar değiştirmek zorunda. Nükleer savaşı önleyecekler, hem iyi iş kadını olacaklar. Sizce böyle bir durum hayatta biraz stres yaratır mı? Başarılı hissedebilmek için bunca şey yapmak zorunda kalmak insanı nasıl etkiler?

Tabii toplumumuzda bunu çeken yalnız kadınlar değil. Bugünün erkekleriyle çocukları da, artan beklentiler nedeniyle çok büyük stres altındalar. Eğer üzerimizde çok fazla şart kuralı varsa, hayata olan hevesimizi kaybederiz. Bu oyunu artık oynamak istemiyorum, deriz. Özsaygı, olayların kontrolünü elinde tutmaktan gelir. Olaylar sizi kontrol altına alırsa, olmaz. Çok fazla şart kuralınız olursa, bunların ihlâl edilme olasılığı artar.

Bir ilişkide asla kuralı ne olabilir? Birçok kişi, "Karım ya da kocam asla evlilik dışı bir ilişkiye girmemeli" derler. Diğer bazıları ise bu konuyu meli/mah kuralları arasına koyar. Böyle bir fark uygulamada sorunlar doğurur mu? Olabilir. Aslında insanların anlaşmazlığa düşmesi genellikle, kurallar üzerinde anlaşmış olmalarına rağmen, hangisinin asla kuralı, hangisinin meli/malı kuralı olduğu konusunda anlaşmamış olmalarındandır. Bunu da açıklığa kavuşturmak ve unutmamak gerekir.

Bazı sonuçları elde etmek için pek çok asla kuralı koyup onlara uymak, eyleme geçmek gerekir. Örneğin benim bir arkadaşım vardır, fiziksel durumu şahanedir. Onun sağlık kurallarında ilginç olan şey pek çok asla kuralı olması ve pek az meli/malı kuralı olmasıdır. Bir keresinde ona, "Sağlıklı olmak için neyi asla yapmaman gerek?" diye sordum. "Sigara içmek, ilaç almak, oburluk etmek, jimnastiği bir günden fazla kaçırmamak" diye karşılık verdi.

Bu sefer, "Sağlıklı olmak için neleri yapman şart?" dedim. Liste yine uzundu. "Her gün en az yarım saat jimnastik. Doğru besinleri yemek. Sabahları yalnız meyve yemek. Yiyecek karışımlarını iyi yapmak. Her hafta en az elli mil e binmek." Liste hâlâ uzuyordu. Sonunda ona meli/mah kurallarını sordum. "Daha çok jimnastik yapmalıyım" dedi, o kadar!

Bu kadının bir de aşırı kilolu arkadaşı var. Ona sağlıklı olmak için neyi asla yapmaması gerektiğini sorduğumda, yüzüme boş bakışlarla baktı. Sağlık konusunda hiçbir asla kuralı yoktu! Ama birkaç şart kuralı vardı. Yemek yemesi ve uyuması şarttı. Ona da meli/mah kurallarını sordum. "Daha iyi yemeliyim, cimnastik yapmalıyım, vücuduma daha iyi bakmalıyım." Bir dizi de memeli/mamah kuralı vardı. "Et yememeliyim, aşırı yememeliyim, vb." Yani bu kadın neleri yapması gerektiğini biliyordu ama şart kuralları pek az olduğundan, sağlıksız şeylere acıyı bağlamış değildi. Neden hep fazla kilolu olduğunu anlamak güç değildi.

Eğer bazı şeyleri erteleyip duruyorsanız, belki de meli/malı kurallarını kullanıyor, "Şu projeye başlamalıyım" ya da "Bir cimnastik programına başlamalıyım" diyorsunuzdur. Bunu şart kuralı haline getirseniz ve sonra da uygulayıp sinir sisteminizi şartlandırsanız ne olur?

Unutmayın, hepimizin bir yapıya ihtiyacı var. Bazı kimseler, ne zaman başarılı oldukları konusunda açık seçik kurallara sahip değildir. Kurallar bize katma değer yaratmamız için bir ortam sunar. Kurallar bizi motive eder, sebat ettirir. Büyümemizi sağlarlar. Amacınız yalnızca şart kurallarıyla meli/mah kuralları arasında bir denge yaratmak, her ikisini de yerine göre kullanmaktır.