[Işıldayan Safir]

KARMAKARIŞIK MISINIZ, YOKSA KUSURSUZ MU?

Gregory Bateson'rn Zihin Ekolojisine Atılan Adımlar adlı çok ilginç kitabım okuyuşumu hatırlıyorum. Kızıyla yıllar önce yaptığı bir konuşmanın kaydıydı. Size özetleyeyim.

Günün birinde kızı ona gelip ilginç bir soru soruyor: "Baba, her şey nasıl bu kadar kolay karmaşıklaşabiliyor?"

Bateson ona, "Karmaşıklaşmak demekle ne demek istiyorsun, tatlım?" diyor.

Kız o zaman, "Bilirsin, baba" diye karşılık veriyor. "Kusursuz değil yani. Şu anda benim çalışma masama bak. Her şey her yerde. Karmakarışık. Oysa dün gece orayı kusursuz hale getirmek için ne kadar uğraşmıştım. Ama hiçbir şey kusursuz durumda kalmıyor. Kolayca karmakarışık oluyor!"

Bateson, "Kusursuz olunca nasıl olduğunu göster bana" demiş. Kız masadaki her şeyi yerli yerine koymuş, "İşte, baba, şimdi kusursuz" demiş. "Ama böyle kalmayacak."

Bateson o zaman "Boya kutunu şöyle otuz santim kaydırsam ne olur?" diye sormuş.

Kızı, "Yo baba, şimdi karıştı" demiş. "Hem zaten düz durmalı, senin koyduğun gibi çarpık durmamalı."

"Ya kurşun kalemini şuradan şuraya alsam?"

"Yine karıştırıyorsun."

"Şu kitap kapalı değil de, biraz açık dursa?"

"O da karışıklık demek!"

Bateson kızına dönmüş, "Tatlım, mesele her şeyin kolayca karmakarışık olmasında değil. Senin karıştırma usullerinin sayısı pek çok, kusursuz yapma yolun ise bir tek de ondan" demiş.

Çoğumuz kendimizi kötü hissetmek için çeşitli yollar yaratmışızdır, ama iyi hissetmek için bir tek yolumuz vardır. Kurallarıyla kendilerini acılara bağlamış insanların bu kadar çok oluşu beni hep şaşırtmaktadır. Sanki tam kaçınmak istedikleri duygu durumuna giden bir yığın nöral yollardan oluşan bir şebeke örmüşlerdir. Oysa zevke giden nöral yollarının sayısı pek azdır.

Klasik bir örnek olarak, Kaderle Randevu seminerime katılan bir adamı anlatayım. Fortune 500'e girmiş ünlü bir şirket yöneticisiydi. Toplum onu katkılarından ötürü pek severdi. Beş çocuğu vardı. Karısına ve çocuklarına yakındı, fiziksel olarak sağlamdı, hattâ maraton koşucusuydu. Ona, "Başarılı mısınız?" diye sorduğumda, herkesi şaşırtacak biçimde, ciddi bir sesle, "Hayır" dedi. "Kendinizi başarılı saymanız için ne olmalı?" diye sordum. (Unutmayın, sizin ya da başkasının kurallarını anlamak için kilit soru budur.)

Kendini hayatta başarılı saymak için yerine gelmesini şart gördüğü bir yığın katı kural saydı. Maaşı yılda 3 milyon dolar olmalıydı (o sıra 1,5 milyondu, ama ikramiyeleriyle birlikte 3,5 ediyor ... bu onu tatmin etmiyordu). Vücudunda yağ oranı % 8 olmalıydı (oysa % 9'du). Çocuklarına hiç hırslanmamalıydı (unutmayın, beş çocuğu vardı, hepsi de hayatın farklı yönlerine doğru gitmekteydiler). Sizce bu adamın kendini başarılı hissetme şansı ne kadar? Bütün bu mantığı tartışmalı kriterleri aynı anda tutturabildiği zaman mı kendini başarılı sayacak? Hiçbir zaman başarılı saymayacak mı kendini?

Buna karşılık, seminerde bir de başka adam vardı. Enerjisi taşıyor, bir an yerinde duramıyordu. Seminerden de, hayattan da büyük zevk alıyor gibiydi. Ona da aynı soruyu sordum. "Başarılı mısınız?" Sırıttı, "Kesinlikle," dedi. Tekrar sordum: "Başarılı olmanız için ne olması gerek?" Sırıtarak cevap verdi: "Çok kolay. Tek yapmam gereken, ayağa kalkıp aşağıya bakarım, yerden yukarda olduğumu görürüm, yeter!" Herkes güldü. Adam devam etti. "Yerin yukarısında geçirdiğim her gün harika bir gündür!" Bu kural, Kaderle Randevu kadrosunun pek hoşuna gitti. Artık her seminerde bunu yazıp bir tarafa asıyoruz, sabahları yorganı üstümüzden attığımız anda ne kadar başarılı sayılacağımızı kendimize hatırlatmaya çalışıyoruz.

Kendi kurallarını tutturamayan o genel müdür gibi, sizin de kendinizi kazanıyor ya da kaybediyor hissetmeniz, elinizdeki puan kartının haksız düzenlenmiş olmasından kaynaklanabilir. Kart yalnız size haksızlık etmekle kalmamakta, eşinize, çocuklarınıza, her gün sizinle çalışan insanlara, hayatınızla teması olan herkese de haksızlık etmektedir. Eğer koyduğunuz kurallar sistemi sizin kendinizi öfkeli, kızgın, incinmiş ya da başarısız hissetmenize yol açıyorsa, ya da ne zaman mutlu başarılı, vb. olduğunuzu anlamanız için açık seçik kurallarınız yoksa, çevrenizdekilere davranışınız da etkilenecek, onların sizin yanımzdayken neler hissettikleri de etkilenecektir. Ayrıca, siz ister farkında olun ister olmayın, başka insanları da belki hiç seslendirmediğiniz bu bir dizi kurala göre yargılıyorsunuzdur, çünkü biz başkalarının da bizim kurallarımıza uymasını bekleriz, değil mi? Kendinize karşı fazla sert davranıyorsanız, büyük olasılıkla başkalarına da öyle davranıyorsunuzdur.

İnsan hem kendine, hem de en çok sevdiklerine, neden böyle aşırı sert yasalar uygulasın ki? Bunun büyük bölümü kültürel şartlanmadan gelmektedir. Çoğumuz, eğer kurallarımız aşırı yoğun değilse başarıya ulaşamayacağımızdan çok çalışmaya motive olamayacağımızdan korkarız. Oysa sizi dürtü durumunda tutmak için gülünç denecek kadar zor kurallara ihtiyacınız yok! Eğer kişi kendi kurallarını fazla yoğun, fazla acılı koyarsa, çok geçmeden, ne yaparsam yapayım kazanamam, demeye başlar, öğrenilmiş çaresizliğe yuvarlanırlar. Amaçların gücünü, parlak bir geleceğin çekiciliğini kullanarak kendimizi ileriye itmeyi elbette istiyoruz. Ama işin temelinde her istediğimiz zaman mutlu olmamıza izin verecek kurallara sahip olduğumuzdan emin olmak zorundayız.